Plantenfoto's

• Cruijdeboeck deel 1 capitel 69 Bladzijde 128

Tgheslacht

Ruyte es tweederleye van gheslachte Tam en Wildt.

• Cruijdeboeck deel 1 capitel 69 Bladzijde 129

Tfatsoen

[129]   1   Tamme Ruyte heeft herde ronde stelen/ daer aen wassen bladeren die in veel andere cleyne rondtachtighe bladerkens verdeylt sijn/ van coluere wit oft blauw gruenachtich ende van ruecke seer sterck. Die bloemen sijn geel en wassen aen dopperste van den stelen/ ende naer dyen wassen viercantighe hauwkens daer swert saet in leyt. Die wortel es houtachtich van binnen geel. Ende dese Ruyte blijft winter en zomer duerende/ ende en sterft niet lichtelijcken.

2   Die wilde Ruyte es der voorghescreven van stelen/ bladeren/ bloemen/ sade / coluere/ rueck en smaecke seer ghelijck/ alleene die cleyne besondere bladerkens sijn veel langhere/ ghelijck aen die figuere van een tacxken hier ghestelt/ lichtelijcken ghemerckt mach worden/ ende het heel cruyt es stercker van ruecke ende en kan gheen coude verdragen/ maer moet met groote neersticheyt hier te lande tswinters bewaert worden/ anders zoo stervet ende vergaget teenemaele zoo wanneer dat eenighe coude oft seer stercken rijm ghevoelt.

Plaetse

Die Tamme Ruyte wordt in die hoven gheplant/ ende wast gheerne in drooghe plaetsen en daer die sonne veel schijnt. Die Wilde Ruyte wast op die gheberchten van Cappadocien ende Galatien in cleyn Asia/ hier te lande wordt zy in die cruytliefhebbers hoven ghesayet.

Tijt

Beyde dese Ruyten bloeyen hier te lande in Hoymaent ende in Ooghstmaent/ ende in Herfstmaent es huer saet rijp.

• Cruijdeboeck deel 1 capitel 69 Bladzijde 130

Naem

[130]   Ruyte heet in Griecx Peganon/ in Latijn Ruta/ ende bij Apuleium Eriphion. Die Tamme Ruyte heet Peganon cepenton in Griecx. In Latijn Ruta hortensis. In die Apoteke Rutha. In Hoochduytsch Zam Rauten en wein Rauten. In onser tale Wijn Ruyte. In Franchois Rue/ ou Rue de iardin.

Dat Wildt gheslacht heet in Griecx Peganon Agrion. In Latijn Ruta sylvestris/ van sommighen Molij en Harmala/ ende oock tot sommige plaetsen als Apuleius scrijft Viperalis. In die Apoteke Harmel. In Hoochduytsch Wald Rauten. In Franchois Rue saulvage.

Natuere

Ruyte es werm ende drooch tot in den derden graedt/ ende die in dwildt sonderlinghe op die gheberchten wast es veel stercker dan die in die hoven gheplant wordt.

Cracht en werckinghe

A   Die bladeren van Wijnruyte alleen oft in water ghesoden ende ghedroncken lossen die urine en doen water maken/ zy brenghen ende verwecken den vrouwen huer natuerlijcke cranckheyt/ ende stoppen den loop des buycx.

B   Die bladeren van Ruyte in spijse alleen gheten oft met okernoten ende drooghe vijghen ghestooten ende inghenomen/ sijn goet tseghen alle quade lochten/ ende tseghen die pestilentie ende alle fenijn/ ende tseghen die beten van slanghen en nateren.

C   Die selve bladeren ghestooten en gheten oft met wijn ghedroncken sijn goet den ghenen die van den fenijnnighen campernolien en fungen behindert ende sieck sijn.

D   Tsap van Ruyte es oock goet tseghen die selve ghebreken ende tseghen die beet ende steeck van scorpioenen/ bien/ wespen/ horsselen/ en dulle verwoede honden alsmen dat met wijn in neempt/ ende die ghestooten bladeren met huenich ende sout vermenght op die wonde leyt.

E   Die met tsap van Ruyte bestreken wordt/ oft die Ruyte nuchter eedt zal dijen dach als Plinius scrijft/ van alle fenijn bewaert ende van alle fenijnnich ghedierte bevrijt sijn/ alzoo dat hem gheen fenijn oft fenijnnich ghedierte en zal moghen letten.

F   Tselve sap van Wijnruyte met wijn ghedroncken suyvert die vrouwen naer dat zy van kinde verleecht sijn en iaecht af die secondine ende doode vruchten ende die onnatuerelijcke drachten.

G   Wijnruyte gheduerlijck in spijse oft anders inghenomen verdroocht die natuere ende dat mannelijck saet/ ende dat soch in der sueghende vrouwen borsten.

H   Ruyte met Dille ghesoden en ghedroncken versuet dat crimpsel ende weedom der dermen/ ende es goet tseghen die pijne der borsten en der syden/ corticheyt van adem/ hoest/ verstoptheyt der longhene/ weedom in die hope datmen sciatica heet/ en tseghen die coude huyverachtighe cortsen.

I   Ruyte ghesoden met goeden wijn op die helft/ es seer goet ghedroncken den ghenen die water laden.

K   Ruyte versch oft ghesouten/ oft anders in eenighe spijse ghegheten maeckt claer ooghen ende scerpt het tghesichte seer. Tselve doet oock tsap van Ruyte met huenich oft met Fenkel sap oft alleene/ aen die ooghen ghestreken. Die bladeren van Ruyte met gersten meel vermenght doen oock die pijne der ooghen vergaen alsmense daer op leyt.

L   Tsap van Ruyte in schellen van Granaetappelen ghewermt/ ende in die ooren ghedaen/ es goet tseghen die pijne ende weedom der ooren. Tselve sap met olie van Roosen oft olie van Lauren en huenich vermenght/ gheneest die dooficheyt ende dat tuyten van den ooren alsment dicwils werm in die ooren druypt.

M   Die bladeren van Ruyte met olie van Roosen ende azijn ghestooten/ sijn goet gheleyt op die pijne ende wedom des hoofts.

• Cruijdeboeck deel 1 capitel 69 Bladzijde 131

N   Die bladeren van Ruyte met Laurus bladeren ghestooten doen vergaen ende ghenesen dat gheswil des ghemechts/ ende versueten die pijne daer op gheleyt.

O   Die bladeren van Ruyte met wijn peper en salpeeter gemenght ghenesen alderhande vlecken ende maecken die huyt schoon/ ende met huenich ende aluyn vermenght ghenesen sij alderhande quade crauwagien. Die selve bladeren met verkens liese ghemenghelt/ ghenesen alle ruydicheyt ende alle schorfte hoofden/ die croppen ende clieren daer zy op gheleyt oft op ghestreken worden.

P   Ruyte met huenich vermenght versuet die pijne der knokelen ende der iuncturen/ ende met vijgen zoo verdrijft zy die ghezwollentheyt van den watersuchtighen.

Q   Tsap van Wijnruyte met azijn te riecken voor die nuese ghegheven maeckt wacker die ghene die met eenen swaeren slaep bevanghen sijn.

R   Die wortel van Ruyte ghepoedert ende met huenich vermenght verteert dat bloet dat tusschen vel ende vleesch gheronnen es/ ende verdrijft die blauw plecken ende alderhande smetten en vlecken die aen tlijf comen/ als zy daer mede bestreken worden.

S   Olie daer Ruyte inne ghesoden es/ oft langhe tijt inne gheweyckt ende ghewonnen es/ verwermt alle coude leden/ en doet dwater rijsen op die blase ghestreken/ ende es goet tseghen die verstoptheyt ende herdicheit van der milten/ ende es seer goet tseghen die winden opblasinghen en weedom der dermen in die clisterien ghedaen.

T   Men scrijft oock den bladeren van Ruyte toe dat zy ghestooten en van buyten op die nuese gheleyt dat bloeyen uut die nuese stelpen.

2
V   Tsap van die wilde Ruyte met huenich/ wijn/ sap van Fenkel/ ende galle van een hinne wel ghemenght scerpt het tghesichte ende neempt alle vlecken ende scellen van den ooghen. Ende voorts es die wilde Ruyte der tammer van crachten ghelijck/ maer in al veel stercker/ ende es zoo sterck/ dat zy om huerder sterckheyt wille in der medecynen van den ouders niet ghebruyckt gheweest en es/ dan alleen tot die ghebreken ende scellen van den ooghen/ in der manieren als voorscreven es.