Beginpagina van Plantaardigheden.nl

Bladeren in unieke plantenboeken

 

Leesmaar.nl
Dodoens en andere bijzondere boeken

Sitemap
Index

Plantaardigheden.nl
Artikelen over planten

Leeswerk.nl
Plantenboeken opengelegd

De oude Nederlandse namen in het Cruijdeboeck uit 1554 en het Cruydt-Boek uit 1644
Nieuw register Nederlandse namen Cruijdeboeck 1554
  Dodoens 1554 Cruijdeboeck
Register Cruydt-Boek 1644 bewerkt
 

Dodoens 1644 Cruydt-Boeck

 

Register Cruydt-Boek 1644 bewerkt, in sorteerbare tabellen

 

Cruydt-Boeck 1644 aantekeningen bij register.rtf

 
Letter: druk op CTRL, draai ook aan muiswiel
Bijgewerkt 21-01-2023

Register Cruydt-Boek 1644 bewerkt

De oindeling op deze pagina's komt overeen met de 22e uitgave van de Flora van Heukels.

Per deel - boek - pagina

Zie ook

Cruydt-Boek 1644 deel 1

Boek 1
  • blz 1-22
    bevat geen beschrijvingen van planten
Boek 2
  • blz 23-72
    Tweede Boeck Van de Ghewassen, die onder geen seker Gheslacht begrepen en kosten worden: veel van de welcke seer nut zijn om allerley ghebreken te ghenesen; in 't Latijn met A. B. C. D. ende E. beghinnend
Boek 3
  • blz 73-118
    Derde Boeck Van de Ghewassen, die onder geen seker Gheslacht begrepen en kosten worden: veel van de welcke seer nut zijn om allerley ghebreken te ghenesen; in 't Latijn met F. G. H. I. K. ende L. beghinnend
Boek 4
  • blz 118-165
    Vierde Boeck Van de Ghewassen, die onder geen seker Gheslacht begrepen en kosten worden: veel van de welcke seer nut zijn om allerley ghebreken te ghenesen; in 't Latijn met M. N. O. P. ende Q. beghinnend
Boek 5
  • blz 165-228
    Vijfde Boeck Van de Ghewassen, die onder geen seker Gheslacht begrepen en kosten worden: veel van de welcke seer nut zijn om allerley ghebreken te ghenesen; in 't Latijn met R. S. T.  ende V. beghinnend

Deel 2

Inhoudende de beschrijvinghe van Bloemen, Krans-cruyden, Welrieckende ende Kroonkens-draghende cruyden

Boek 6
  • blz 229-301
    Van Violetten, Roosen, ende andere dierghelijcke Bloemen
Boek 7
  • blz 302-383
    Van de Bulben oft Bloemen met aiuynachtighe oft klisterachtighe Loocks-ghewijse wortelen
Boek 8
Boek 9
  • blz 432-476
    Van de Welrieckende cruyden, ende Krans-cruyden, oft tot Kroonkens ende Tuylkens dienende
Boek 10

Deel 3

Inhoudende de beschrijvinge van de Wortelen diemen in de medicijnen ghebruyckt, van de Purgerende cruyden, van de Climmen, Winden ende Klockskens, ende oock van allerhande vergiftigh oft hinderlijck ghewas, ende van de Varen, Mosschen ende Campernoellien, begrijpende de 11. 12. 13. 14. ende 15. Boecken deses Cruydt-Boecks

Boek 11
  • blz 521-579
    Van de Wortelen die van de Medicijns ghebruyckt worden
Boek 12
  • blz 580-639
    Van de cruyden die purgeren oft den buyck weeck maken
Boek 13
  • blz 640-696
    Van de gheslachten van Winde, Klockskens ende dierghelijck ghewas, dat sich om eenighe bijstaende dinghen vlecht, windt oft anders vast maeckt
Boek 14
  • blz 697-756
    Van de schadelijcke ende doodelijcke cruyden
Boek 15
  • blz 757-790
    Van de gheslachten van Varen, Mosch ende Campernoelien

Deel 4

Inhoudende de beschrijvinghe van 't Koren ende Graen, Pluck-vruchten ende Hauw-vruchten; ende oock van de cruyden die in vochtighe ende waterachtighe plaetsen, oft oock in 't water selve wassen, ende van meer andere dierghelijck ghewas, begrijpende de 16. 17. 18. 19. ende 20. Boecken deses Cruydt-Boecks

Boek 16
Boek 17
Boek 18
  • blz 860-886
    Van de Miswassen van 't Koren ende Hauw-vruchten
Boek 19
Boek 20

Deel 5

Inhoudende de beschrijvinghe van de cruyden, wortelen ende vruchten, diemen in spijse ende moes ghebruyckt; ende van de Distelen, Kaerden, ende dierghelijck ghewas, begrijpende de 21. 22. 23. 24. ende 25. Boecken deses Cruydt-Boecks

Boek 21
Boek 22
  • blz 1034-1050
    Van de Concommerachtighe ende andere dierghelijcke cruyden
Boek 23
  • blz 1051-1084
    Van de eetbaere Wortelen, als Rapen, Peen, Aiuynen ende meer  andere
Boek 24
  • blz 1085-1126
    Van de Vleesch-cruyden oft Sause-cruyden, als Peterselie, Kervel, Kersse, Mostaert, ende meer andere dierghelijcke
Boek 25

Deel 6

Inhoudende de beschrijvinghe van de Heesteren ende Boomen, begrijpende het 26. 27. 28. 29. ende 30. Boecken deses Cruydt-Boecks

Boek 26
Boek 27
Boek 28
Boek 29
Boek 30
  • blz 1327-1362
    Van de altijdt groene, harstdraghende ende andere dieghelijcke Boomen ende boomachtigh ghewas

Boek Indiaensche oft Uutlandtsche Boomen, Heesteren ende Cruyden

BESCHRIJVINGHE VAN DE Indiaensche oft Uutlandtsche Boomen, Heesteren ende Cruyden Ende andere soo wel Inlandtsche ende Ghemeyne, als Vremde ende min bekende Droghen, die van Dodonaeus niet vermaent oft niet beschreven en zijn gheweest

Aantekeningen bij Register Cruydt-Boeck 1644

1. Index: tabel

De index bestaat uit 7 kolommen.

KOLOM 1 en 2: paginacijfer in originele boek, begint op bladzijde 23. De lijst staat nu dus in de volgorde van de pagina's in het boek. Later kan dit weer gesorteerd worden op alfabet (in principe elke kolom).

Noten . a) Alleen de planten die in de "grote letter" gedeelten worden genoemd, zijn in de index opgenomen (de Bijvoegsels zijn buiten beschouwing gebleven, tenzij er een afbeelding in staat; het opnemen van de planten in de Bijvoegsels zou echt specialistenwerk worden). b) Er is in eerste instantie verwezen naar de pagina waarop de houtsnede van een beschreven plant staat. c) Is er van een plant geen houtsnede, dan wordt verwezen naar de meest relevante plaats in de tekst (= bijna altijd de beschrijving, "Ghedaente"). d) Een ster achter het paginacijfer (kolom 2) betekent: géén houtsnede.

KOLOM 3: huidige botanische naam (zonder autersnaam).

KOLOM 4: recente Nederlandse naam.

Noten . a) De botanische naam is voor zover mogelijk (want Dodoens noemt nogal wat uitheemse planten) die in Heukels' Flora van Nederland staat (1998 bijdruk, met dien verstande dat de namen zijn gespeld volgens de NIBI-richtlijn). Vond ik de plant daar niet, dan heb ik gekeken in de Flora van België (Lambinon, 1998). Van andere planten heb ik via andere bronnen zoveel mogelijk de recente of geaccepteerde naam ingevoerd. b) Een (?) betekent: is dit echt deze plant? De namen waar geen vraagteken bij staat, vallen uiteen in twee categoerieën: die welke correct zijn gekoppeld aan de Dodoens-beschrijving/afbeelding, en die welke misschien voor een andere interpretatie vatbaar zijn. c) De Nederlande naam is gegeven op "hoofdwoord" gevolgd door epitheton (bijv. longkruid, gevlekt). d) Een cursief getikte naam is: de geslachtsnaam (omdat ik de soortnaam niet kan vinden, of omdat er geen Nederlandse naam is).

KOLOM 5: de Vlaamse naam of namen zoals bij Dodoens 1644 (in alfabetische volgorde per plant).

KOLOM 6: de oude Latijnse naam volgens de Latijnse uitgave (Pemptades) uit 1616.

Noten . a) Ik heb gekozen voor de editie uit 1616, omdat mij bleek dat in het Cruydt-Boeck van 1644 niet altijd een Latijnse naam is te vinden, en ik wil deze kolom wel zo volledig mogelijk hebben. De Latijnse editie is wetenschappelijk gezien vermoedelijk relevanter dan de Vlaamse editie, zeker internationaal. b) Staat een plant niet in de uitgave van 1616, maar wel in die van 1644, dan heb ik de Latijnse uit die uitgaven ingevuld. c) Paginaverwijzing tussen vierkante haken [].

KOLOM 7: deze kolom bevat de Nederlandse, Duitse, Franse en Latijnse namen voor de desbetreffende plant in de Franse vertaling uit 1557 door Clusius van Dodoens' Cruijdeboeck van 1554 (alfabetisch, dus de talen door elkaar).

2. Werkwijze

Uitgangspunt is geweest de lijst van plantennamen in de facsimile-uitgave van Histoire des plantes, 1557 (Clusius' vertaling van Dodoens' Cruijdeboeck uit 1554), die in 1978 is verschenen onder redactie van J.-E. Opsomer. Dat is volgens mij de recentste bron met een lijst van plantennamen mbt Dodoens.

Deze lijst is natuurlijk niet toereikend voor de uitgave van 1644 (laatstgenoemde bevat veel meer planten). Het ontbrekende probeer ik zelf aan te vullen (met behulp van Heursel-De Meester, 1912; Avoine, 1850; Meerbeeck, 1841; en verder veel zoeken op het internet; zie hierna bij Bronnen). Moderne flora's die ik raadpleeg (voor de namen): de Nederlandse

Flora van Ruud van der Meijden, de Lambinon, de Geïllustreerde flora van Europa van Cristopher Grey.

De namen van Opsomer heb ik niet klakkeloos overgenomen: soms gaat het volgens mij om een andere soort (de beschrijvingen in 1557 en 1644 kunnen verschillen!), en altijd heb ik gekozen voor de naamgeving in de Nederlandse Flora.

Eerst had ik een alfabetische lijst, waarin de namen van de planten volgens de beschrijvingen van 1644 en een paginacijfer waren ingevuld. Deze nog incomplete lijst heb ik vervolgens gesorteerd op paginacijfer. Nu ben ik in de fase dat ik het hele boek doorblader (ik bezit een origineel exemplaar), om te zien welke planten ontbreken. Die vul ik soort voor soort aan. Daarbij stuit ik regelmatig op problemen. Waar ik echt niet uitkom, blijft "wit" in de tabel, dwz het gaat om kolom 32 en kolom 4.

3. Vragen

Ik denk dat minimaal de helft van de namen wel klopt, dwz de naamgeving is correct en de naam is correct gekoppeld aan een beschrijving of houtsnede.

De probleemgevallen zijn ofwel blanco gelaten, ofwel met een vraagteken (?) aangeduid. Dit kan ik niet bevredigend oplossen.

Dan zijn er namen die het wel eens zouden kunnen zijn, maar waar ik toch niet geheel zeker van ben. Deze zijn niet speciaal gemarkeerd.

4. Bronnen

Wat van Dodoens online staat of direct op zijn werk van toepassing is, is te vinden in een stukje op Plantaardigheden, dat ik hiervoor apart heb gemaakt: http://plantaardigheden.nl/dodoens/over_dodoens/dodoens_werk_op_internet.htm.

Van de inleiding, incl. lijsten, door Opsomer bij de facsimileherdruk van Histoire des plantes heb ik een kopie.

- Histoire des plantes is online (bij Gallica), ik kijk daar regelmatig. Het is evenwel vaak verwarrend: de houtsneden in 1557 en 1644 zijn totaal verschillend, de beschrijvingen zijn anders en 1644 geeft veel meer soorten.

- De Pemptades van 1616 is ook online (in Madrid), deze gebruik ik voor de naamgeving van de oude Latijnse naam en de paginering. (De afbeeldingen lopen vrijwel parallel aan die van de editie van 1644; laatstgenoemde is evenwel uitgebreider en heeft dus ook meer plaatjes, met name af en toe in de Bijvoegsels.)

- Van het Cruydt-Boeck uit 1644 heb ik een origineel exemplaar. Van de uitgave van 1554 heb ik een facsimile. De mogelijkheid om in de boeken te kijken, werkt wel prettig, maar beide zijn thans online.

- V. Heursel-De Meester: Archéologie végétale des "Simples" d'après Dodonée... (1912), ook hiervan heb ik zelf een exemplaar. (Het staat ook online.)

- Via het internet kan ik vrij veel achterhalen en moderniseren. Maar dat vergt veel moeizaam zoekwerk. Er zijn synoniemenlijsten (o.a. Kew, Linnean Society, Index synonimique, Latinska synoniemer), maar daar loop ik regelmatig vast. Bovendien: Heursel heeft het volgens mij regelmatig mis (ook bevestigd door Opsomer), en dan moet ik het vervolgens zelf uitzoeken. Overigens: veel planten zijn niet opgenomen in de lijst van Heursel!

- P.-J. d' Avoine: Éloge de Rembert Dodoëns, médecin et botaniste malinois du XVIe siècle ; suivi de la concordance des espèces végétales décrites et figurées par Rembert Dodoëns avec les noms que Linné et les auteurs modernes leur ont donnés ... par le même auteur et par Charles Morren. Malines 1850. De lijst in Avoine (ik heb een kopie uit Wageningen, gekregen van Liesbeth Missel, hoofd van Speciale Collecties Wageningen) heb ik erbij, ter vergelijking van de Linneaanse naam, die weer ouder is dan in Heursel en vaak ook afwijkend van zowel Heursel als Opsomer.

- P. J. van Meerbeeck: Recherches historiques et critiques sur la vie et les oeuvres de Rembert Dodoens (Dodonaeus). Malines 1841. Reprint Utrecht 1980. Ook deze uitgave heb ik, maar ik kijk nauwelijks in de lijst die Meerbeeck geeft.

- Een belangrijke bron is het internet. Via Google tik ik een naam in, een oude, of een nieuwe. En dan is het speuren en speuren, tot ik iets relevants vind. Vaak lukt het zo, maar het kost tijd. Ook de mogelijkheid om met Google plaatjes te zoeken levert af en toe de oplossing.