1621 De Moufe-schans door Petrus Hondius (Peter de Hondt)
Petrus Hondius of Peter de Hondt (1578?-1621) was predikant te Terneuzen. Aanvankelijk bewoonde hij in gezelschap van een nicht de pastorie van Terneuzen, maar weldra schijnt hij zijn intrek te hebben genomen op de Moffeschans (Moufe-schans). Dit was ooit een versterking even buiten de wallen van de stad, aangelegd tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Na het vertrek van de Spanjaarden werd de schans aangekocht door Johan Serlippens, burgemeester van Terneuzen, Aksel en Biervliet, die de verlaten stelling binnen een tiental jaren tot een buitenplaats herschiep. Serlippens en zijn vrouw Johanna de Burchgrave waren welgesteld en gastvrij, en het contact tussen de jonge predikant en dit echtpaar is zeker versterkt doordat de burgemeestersvrouw een nicht was van Hondius' vriend Heinsius. Of Hondius, die nooit getrouwd is geweest, later geheel bij hen introk, dan wel of hij 's winters zijn pastorie bleef bewonen, is niet geheel duidelijk. Zijn grote bibliotheek was in elk geval op de Moffeschans ondergebracht. Hier heeft Hondius zich ontwikkeld tot een kruidkundige, die een zekere vermaardheid genoot, en die zijn bescheiden deel heeft bijgedragen tot de kennis van de botanie. Zijn Hof op de Moffeschans werd al spoedig bekend, en ook wanneer men aanneemt dat deze predikant, die zich niet in de eerste plaats op bescheidenheid kon beroemen, hier en daar op ietwat grootscheepse wijze over de vermaardheid van zijn tuin heeft geschreven, dan behoudt men toch nog de indruk dat de Moffeschans in haar bloeitijd algemeen bekend is geweest in de botanische wereld. Deze tuin werd liefdevol bijgehouden en moet een lustoord zijn geweest, waar het publiek werd toegelaten om te wandelen, zij het onder strenge voorwaarden: Hondius had voor de bezoekers zogenaamde Hofwetten opgesteld. Voor de vele bezoekers schreef hij onder de naam Hondius zijn Dapes Inemptae, dat is, De soeticheyt des Buyten-levens . Dit boek bestaat uit tien delen geheel op rijm. Als predikant zal Hondius het niet juist hebben gevonden zijn Hof alleen voor zichzelf te houden, maar uit zijn Hofwetten blijkt duidelijk dat hij eigenlijk niet gesteld was op vreemd volk in zijn tuin. Er werden zelfs boetes opgelegd als men zich niet aan de regels hield! Een kleine selectie uit de hofwetten (bovenstaande gegevens zijn grotendeels ontleend aan P.J. Meertens, zie tweede link):
Comt sonder hont off blyfter uyt ;
Trapt in de weghens: myt het cruyt .
Die niet can overende staen
En houft niet in myn hoff te gaen .
Doch gaet sy swaer, is sy met kinde,
dat sy haer in myn hoff niet vinde :
Myn hof die wenscht dat haere lust
sy elders als hier uytgeblust .
Die bloem of cruyden laecken will,
die houde hem voor de deure still :
Myn hof verclaert voor domme sotten,
die in een hof met hoven spotten .
Weblinks
PETRI HONDII
| Dapes inemptae, |
Of de
Moufe-schans,
dat is,
De soeticheydt
DES BUYTEN-LEVENS, |
Vergheselschapt met de
Boucken. |
| AFGEDEELT IN X GANGEN. |
| Nieuwe editie. |
Nu eerst by den Autheur uyt
laeten gaen. T'samen met
zijn Hof-wetten. |
TOT LEYDEN,
Voor Daniel Koels Boeckvercooper,
Anno 1621. |
Inhoud
| 2 |
Inhout van Petri Hondii Moufe-schans (beknopt overzicht van de 10 hoofdstukken) |
| 3 |
Dedicatie aen den Heer Iohan Serlippins,
Outburchmeester van Axel, Neusen ende Biervliet |
| 15 |
Voor-reden tot den Goetwillighen leser;
vervattende d'oorsaecke van deze editie |
| 29 (13) |
De Moufe-schanse, den eersten Ganck
Aen mijn Heere, Mijn Heere Guliaume de Soete Haultain,
Admirael van Zeelandt |
| |
|
| 1 |
DEN EERSTEN GANCK: Het Ste-leven vergeleken by het Buyten-leven` |
| 1 |
Oorspronck van Stedebouwinghe |
| 2 |
Steets-leven |
| 3 |
Buyten-leven |
| 6 |
Steets-leven |
| 10 |
Edele/Onedele |
| 23 |
Steets-leven |
| 30 |
Buyten-leven |
| 32 |
Steets-leven |
| 34 |
Buyten-leven |
| 37 |
Steets-leven |
| 38 |
Buyten-leven |
| 40 |
Steets-leven |
^Naar het begin van deze pagina
| 44 |
Den tweeden Ganck: Buyten-Hof
Aen mijn Heere, mijn Heere Dierick van Haestricht.
Heere van Druynen en Gansoyen. etc. |
| |
|
| 56 |
DEN TWEEDEN GANCK: Buyten-Hof |
| 56 |
Vertreck uyt de Stadt |
| 57 |
Naer de Moufe-schans |
| 58 |
Neder-hof - Opper-hof |
| 59 |
Boomgaert |
| 61 |
Wijngaerden |
| 63 |
Boomvruchten |
| 67 |
Hagen |
| 69 |
Roosen |
| 72 |
Cruyt-hof |
| 73 |
Bedenckinge inden inganc des Hofs |
| 76 |
Misbruyck der Hoven |
| 77 |
Recht ghebruyck der Hoven |
| 78 |
In de Cruyde-const veel noch verborgen |
| 79 |
By weynigen naer besocht |
| 80 |
Die de beesten beschaemen |
^Naar het begin van deze pagina
| 83 |
Den derden Ganck: Bloem-Hof
Aen den Heer, Christiaen Porret,
Vermaerden Apothecaris, Simplicist ende Herbarist |
| |
|
| 88 |
DEN DERDEN GANCK: Bloem-Hof |
| 88 |
Den Buyten-hof doorwandelt - Besiet den Bloem-hof |
| 89 |
Lelien - Tulipen |
| 94 |
Hyacinten |
| 96 |
Ridderspooren - Narcissen |
| 98 |
Soffraen |
| 100 |
Apocinum Canadense meum |
| 101 |
Winde-bloemen |
| 103 |
Peul-saet bloemen |
| 104 |
Plumage-gras |
| 105 |
Stoffelieren |
| 106 |
Cruyt-nagel bloemen |
| 108 |
Violetten - Anemonen |
| 110 |
t'Hof in de Moufe-schans vervallen |
| 111 |
Als alle de Hoven van ouden tijden |
| 115 |
t'Hofken hier binnen tragelick ghebout - Colchicum - Iris |
| 116 |
Fritillaren |
| 118 |
Et coetera etc. - Clachte over t'huydendaeghs slap ondersoeck der cruyden |
^Naar het begin van deze pagina
| 121 |
Den vierden Ganck: Moes-cruyden
Aen Doctor Caspar Pilletier,
gheleert ende vermaert Medicijn der Stadt Middelburgh |
| |
|
| 131 |
DEN VIERDEN GANCK: Moes-cruyden |
| 131 |
Keucken-cruyden - Latouwen |
| 132 |
Melden - Beeten - Spenagie |
| 133 |
Wortel-vruchten |
| 134 |
Aiuynen etc. |
| 135 |
Colen - Rapen |
| 136 |
Peel-vruchten |
| 137 |
Turcksche tarwen |
| 138 |
Asperges - Neusche cappers - Back-cruyt |
| 139 |
Vlees-cruyt - Vaes-cruyt - Eert-besijen - Radijs |
| 141 |
Surckels |
| 143 |
Cruypende schel-vruchten - Concommers - Pompen |
| 145 |
Coloquinten - Couwoerden |
| 146 |
Sonnebloemen |
| 147 |
Artichocken - Artichocken onder d'aerde |
| 149 |
Meloenen |
| 150 |
Winter-bloemcoolen |
| 151 |
Levende Winters-camerbloemen |
| 152 |
Van waer den Hof vergaert is |
| 153 |
Hoe hy ghevrijt wort |
| 156 |
Mauritz-kerse - Hofs vyanden |
^Naar het begin van deze pagina
| 160 |
Den vijfden Ganck: Genees-cruyden
Aen Doctor Everardus Vorstius,
Hoochgeleert ende vermaert Professor inde Medicijne,
ende Curateur vanden Hof der Universiteyt van Leyden |
| |
|
| 164 |
DEN VIJFDEN GANCK: Genees-cruyden |
| 164 |
Meester-cruyden - Confituren |
| 165 |
Marmelade - Conserven - Distillerijngen |
| 166 |
Vrouwe-cruyden - Baerens-noot |
| 167 |
Ghebeddet - Tepels - Suygen-noot |
| 168 |
Olyen |
| 169 |
Catharren - Graveel et caetera |
| 170 |
Water-maken, etc. - Steen, etc. |
| 172 |
Oogen - Melancholie |
| 173 |
Herte - Hooft |
| 174 |
Reucke - Bloeden - Tantpijn |
| 175 |
Ooren - Hersens - Slapen - Mont etc. |
| 176 |
Hals - Longer, Lever, Borst, Milte, Galle, etc. |
| 178 |
Hoest, etc. - Laxeren |
| 179 |
Astringeren - Mage |
| 180 |
Braken - Water-sucht - Geel-sucht |
| 181 |
Pleuris - Scheurbuyck |
| 182 |
Peste - Coortsen |
| 182 |
Peste - Coortsen |
| 183 |
Vergeven - Hondtsbete - Verbrant |
| 184 |
Vervrosen - Kancker |
| 185 |
Sweeren ende Bloet-sweeren - Lopent-vyer - Wonden et caetera |
| 186 |
Stuypen - Lieschen - Vermoeytheyt |
| 187 |
Fleresijn |
| 190 |
Beeste siecten |
| 191 |
Asijnen |
| 192 |
Salven - Brandt Salve - Vorst Salve |
| 193 |
Spaensche pocken |
| 194 |
Ongheneselicke sieckten |
| 195 |
Dan met patientie |
^Naar het begin van deze pagina
| 197 |
Den sesten Ganck: Spijse
Aen Ionckvrouwe Iohanna de Burghgrave,
Huysvrouwe van de Heer Iohan Serlippins, Out-burghmeester van Axel, Neusen, Biervliet |
| |
|
| 205 |
DEN SESTEN GANCK: Spijse |
| 205 |
Tafel-decken - Dapes inemptae |
| 206 |
Gebet voor eten |
| 207 |
Soladen |
| 212 |
Bedenckinge naer de Soladen |
| 213 |
Vleesch-gerechten - Calf |
| 215 |
Schapen - Verckens |
| 216 |
Ossen - Tem gevogelte - Spaensche pot |
| 217 |
Hutsepotten |
| 218 |
Gans - Braet-vercken |
| 219 |
Hattelets - Tourten - Pot pasteye |
| 220 |
Vleesch-tanseye - Charbonnade - Schaep-pasteye - Hoender-pasteye - Meeren |
| 221 |
Andovillen |
| 222 |
Loopende wilt |
| 223 |
Vliegende wilt |
| 224 |
Calcoen - Water-vogels |
| 225 |
Gesochte gerechten |
| 226 |
t'Binnen-huysgesin |
| 230 |
Dranck en Sausen |
| 231 |
Visch-gerechte |
| 232 |
Carper-vanck - Engelroe |
| 233 |
Stuyck-mande |
| 234 |
Tijncken - Wit-visch |
| 235 |
Carper - Snoeck |
| 236 |
Palinck |
| 237 |
Conger - Tongen - Bot |
| 238 |
Molenaer - Crabben - Schelpvisch - Iaeghnet |
| 239 |
Ellegaren. Rocchen - Fuycke, plat-visch - Garnat - Herder |
| 240 |
Harinck - Schelvisch - Cabeljouw - Otter - Boter gerechte |
| 241 |
Eert-vruchten |
| 244 |
Boom ende Haegh-vruchten |
| 245 |
Panne cocketten - Geback - Vlaen |
| 246 |
Confituren |
| 247 |
Room, en voorts noch geback - Cruyde-koucken |
| 252 |
Voorts meel geback - Taerten |
| 253 |
Mispels - Gefreuyte wortelen |
| 254 |
Tonge - Sousijsen van Bouloigne - Pompen |
| 255 |
Groene boom ende eert-vruchten |
| 256 |
Camprenoeillen |
| 259 |
Gheen laes |
| 262 |
Gebedt naer eten |
^Naar het begin van deze pagina
| 263 |
Den sevenste Ganck: Ouffeninghe naer den eten
Aen de Heer Pieter Courten,
Trouw ende vermaert Coopman tot Middelburgh |
| |
|
| 266 |
DEN SEVENSTE GANCK: Ouffeninghe naer den eten |
| 266 |
Bedenckinge over de spijse |
| 270 (170) |
Aelmoessen |
| 276 |
Besichtinghe der lantbouwerye - Van den Hof |
| 277 |
Van t'vee - Vande vruchten |
| 278 |
Werck van de Casteleyne - Pappot |
| 279 |
Beesten weydinghe - Knechten-werck - Schaep-scheeren |
| 280 |
Meysen-werck - Suyvel |
| 281 |
Ganse-pluymen - Noen-slaep |
| 282 |
Winter-werck - Spinnen - Vlas Boken - Swijngelen |
| 283 |
Somer-werck - Stallen - Scheuren - Wyen-tijt |
| 283 |
Somer-werck - Stallen - Scheuren - Wyen-tijt |
| 284 |
Vlas-ougst - Maeyen en Picken |
| 285 |
Saet-ougst |
| 286 |
Biestal - Bieraten etc. |
| 287 |
Honich |
| 288 |
Coninck |
| 290 |
Biewacht |
| 292 |
Roovers |
| 293 |
Werck-bekeurders |
| 294 |
Gasthuys |
| 295 |
Vrede - Lijcken etc. |
| 296 |
Aerbeydt - Ruste |
| 297 |
Gouverneement |
| 299 |
Trouwe |
| 300 |
Graen-ougst |
| 301 |
Schorre-wandelinghe |
| 302 |
Dijcken en Rijs-wercken |
| 305 |
Binnen s'lants Herbarisatie |
| 313 |
Buyten-s'lants Herbarisatie - Brabant. Vlaenderen - De 4. Ambachten |
| 314 |
T'vrije |
| 316 |
West-Vlaenderen |
| 317 |
Nieupoort |
| 318 |
Oostende |
| 319 |
Snaeskercke |
| 320 |
Den grooten Hof |
| 321 |
Repetitie naer t'herbariseren |
| 322 |
Cruyden beschrijvinghe - Wandelinghe in den Bloemhof |
^Naar het begin van deze pagina
| 324 |
Den achtsten Ganck: Ouffenijnghen op t'cantoor
Aen mijn Heere, mijn Heere Iohan Huyssen,
Heere van Cattendijck, Ghecommitteerde Raet S'lants ende Gravelickheydts van Zeelandt,
ende vande Admiraliteyt, ende Raet van Vlaenderen |
| |
|
| 332 |
DEN ACHTSTEN GANCK: Ouffenijninghen op t'cantoir |
| 332 |
Theologie |
| 333 |
Rechten |
| 334 |
Nature - Astrologie - Zee - Fonteynen |
| 335 |
Rivieren - Mijnen - Metael etc. - Orduijn - Schaillen - Sercken |
| 337 |
Yser etc. |
| 338 |
Stoffe tot Geschut |
| 339 |
Gout etc. |
| 340 |
Berghen |
| 341 |
Bosschen - Velden - Zee-vaert |
| 347 |
Medicine - Herbaris etc. - Indische herbaris - Anatomie |
| 350 |
Poëterien |
| 351 |
S'menschen Ydelheyt - Geboorte - Kintsheydt |
| 353 |
Aerbeyt - S'merte int baeren |
| 354 |
Naecktheyt |
| 355 |
Sieckten |
| 359 |
Besmettelickheyt |
| 360 |
Hooveerdigheyt - In cleederen |
| 367 |
Vergeefsche clachte |
| 368 |
Niet te min oprecht |
| 372 |
s'Menschen ongerusticheyt |
| 373 |
Houwelicken |
| 376 |
Historien |
| 377 |
Weereltsche |
| 378 |
Amoureuse - Militaire - Politike |
| 379 |
Kerckelicke |
| 383 |
Turcksche, etc. |
| 385 |
Templiersche |
| 386 |
Iesuitische |
| 391 |
Wederdoopersche |
| 393 |
Munstersche etc. |
| 398 |
Blouwe bouckxkens |
| 399 |
Arminianisterije |
| 402 |
Monarchijen |
| 403 |
Coningen etc. |
| 407 |
Spagnien |
| 409 |
Nederlantsche gheschiedenissen in dichte gestelt. Spaensche tyrannije - Langhe tijt patientelijck verdregen |
| 410 |
Ma Dame van Parma - Cardinael Granvelle - Nieuwe placaten - Concilie van Trenten - Inquisitie van Spaignien |
| 411 |
Nieuwe Bisschoppen |
| 412 |
Tegenweer van den Adel - duc d'Alba |
| 413 |
Xe penninck etc. |
| 414 |
Vervolginge - Wasdom der kercke |
| 416 |
Philippus II |
| 417 |
Willem Prince van Orangien - Spaensche Tyrannije in d'Indien - Oost-Indien |
| 418 |
West-Indien - Hispaniola |
| 419 |
Guarionex |
| 422 |
God doet wraecke - Barbarische Tyrannije |
| 424 |
Caba (Cuba) etc. |
| 425 |
Clachte tot Godt |
| 426 |
Toecomende wraecke - T'vaste landt |
| 428 |
Cosmographie |
| 429 |
Uutheemsche ghewassen |
| 430 |
Zee ghedierten - Sanden - Schelpen - Sleckhuysen - Huysen van de [trage slecken] |
| 431 |
Coninck van den Harijnck - Voghels |
| 432 |
Pluymen - Clouwen - Vruchten etc. - Rieten |
| 433 |
Stocken - Schilderijen - Steene bijlen |
| 434 |
Harsten - Wassen - Gommen |
| 435 |
Planten - Caerten – Saden |
^Naar het begin van deze pagina
| 436 |
Den neghenden Ganck
Aen mijn Heere, Mijn Heere H. van Tuyll van Serooskercke,
Heere van Stavenisse, Gecommitteerde Raet ende Admiraliteyt van Zeelant |
| |
|
| 444 |
DEN NEGHENDEN GANCK: Wandelinghe naer 't Studeeren |
| 444 |
Lancxst de wallen sien - Zeelandt |
| 445 |
Ghent en Brugge |
| 446 |
'T Gentsche Sas |
| 447 |
Biervliet |
| 453 |
Doorgesteecken landt |
| 454 |
t'Casteel ter Neusen - Neusen gefortificeert - De stroomen |
| 455 |
Zeeusche Zeeslagen |
| 457 |
Zeelant gesegent |
| 460 |
Gewaerschouwt |
| 461 |
Brieven leveringe etc. |
| 464 |
Stelle wandelinghe |
| 470 |
Suyt-Beverlants spelengaen |
| 474 |
Te water spelengaen |
| 487 |
Slaep |
^Naar het begin van deze pagina
| 488 |
Den Tienden Ganck, Morgenstont
Aen D'Heer Iacobus Hondius,
trouwen ende wel geleerden Predicant tot Vlissinghen |
| |
|
| 495 |
DEN TIENDEN GANCK: Morghenstont |
| 495 |
Morgenghebedt |
| 496 (476) |
Morgenlesinghe' |
| 498 |
Morgenstont wandelinghe |
| [499] |
Hasejacht |
| 501 |
Ontbijt |
| 502 |
Pottagien en soppen |
| 506 |
Studien naer den ontbyt |
| 508 |
Clachte over veler gelt en Tijt-quistingen |
| 514 |
Bouckenlust |
| 515 |
wercken van devotie |
| 519 |
dagelickx Ghebedt |
| 520 |
Besluyt |
| 523 |
Hof-wetten |
| 523 |
P. Hondii Hof-wetten
Aen mijn Heere D.D. Ieremias van Dalen,
vermaert ende ervaren Medicijn |
| 524 |
|
| 525 |
scan bij Ursicula |
| 526 - 533 |
laatste bladzijden |
^Naar het begin van deze pagina |
